आज अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस, विश्वभर धुमधामसंग महिला अधिकारका विषयमा चर्का भाषण गरेर, नारा घन्काएर, प्रतिबद्धता जनाएर मनाइँदैछ । नेपालमा पनि यो दिवस मनाइन्छ । पश्चिमा मुलुकबाट सुरु भएको नारी दिवस मनाउने यो चलन हाम्रा लागि खासै नौलो नभए पनि नेपाली समाजमा स्थापित, मूल्य, मान्यता, धार्मिक र सांस्कृतिक परिवेशले नारीलाई दिएको स्थान र महत्व लत्याउँदा आज अरुले घोकाइदिएको नारा भट्याउनुपर्ने भएको छ । वास्तवमा नेपाली समाजमा नारीलाई पुरुषकोभन्दा उच्च दर्जा दिएको छ । नारीलाई शक्तिको रुप मानेको छ । त्यसैले त नेपाली समाजमा जीवित देवीका रुपमा कुमारीको पूजा गरिन्छ । “यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता” अर्थात् जहाँ नारीको सम्मान हुन्छ त्यहाँ भगवानको बास हुन्छ । शास्त्रमा नारीको अर्थ र परिभाषा यसरी दिइएको छ ।

त्यसैले नारीलाई घरकी लक्ष्मी, सरस्वती र दुर्गाका रुपमा चिनिन्छ– धन, ज्ञान र शक्तिको स्रोत मानिन्छ । यसको विपरीत आधुनिक समाज भयो भन्दै आउँदा नारीलाई कमजोर ठान्ने, भोगको वस्तु मान्ने, उनीहरुलाई अवसर नदिने जस्ता सामाजिक कुप्रथा कायम रहेको हुँदा आज समाज भाँडिदै छ, विकृति हुँदैछ ।

गार्गी जस्ता विदुषीले जन्मलिएको नेपालमा नारीशिक्षा कहिल्यै वर्जित थिएन । तर समयको कालखण्डमा नारीलाई चुलोचौकाभित्र सीमित गरियो, त्यसैले घरपरिवार अनुशासित हुन सकेन । यदि नारीलाई शिक्षामा पहिलो प्राथमिकता दिने हो भने अपराधका धेरै घटना स्वतः कम हुनेछन् । नारीलाई धन हैन शिक्षा दिनु पहिलो कर्तव्य हो । नेपालको संविधानले दिएको शैक्षिक अधिकारको निर्वाध पालना भए समाज सुखी हुन्छ ।

हाम्रो मान्यता हो “विद्या धनम् सर्वधनम् प्रधानम्” । जो शिक्षित छ त्यो शिक्षा अथवा ज्ञान नै उसको धन हो र त्यो धन श्रेष्ठ धन हो भनिन्छ । यसमा पनि नारी शिक्षित हुनु भनेको अरु श्रेष्ठ कार्य हो । त्यसैले नारीलाई शिक्षाको अवसर दिनु भनेको घर परिवारको उन्नति र समाजको विकास हो । एउटा नारी शिक्षित हुँदा उसले धेरैलाई शिक्षित र सही बाटो देखाउँछिन् । एउटा शिक्षित र सक्षम नारीले घर मात्र हैन सिंगो समाजलाई सत्मार्गमा डोर्याउन सक्षम भएका उदाहरण अनेक छन् । तर अझै पनि नारीलाई शिक्षा कि पैतृक सम्पत्ति, कति उमेर पुगेपछि विवाह गर्ने जस्ता बहसहरुमा समाज रुल्मुलिएको छ ।

नेपालमा कूल जनसंख्यामा महिलाको संख्या बढी छ । उनीहरु श्रमका हिसावमा पुरुषभन्दा बढी सक्रिय हुन्छन, उनीहरुको मेहेनतको गणना राष्ट्रिय आयमा हुन सकेको छैन । शिक्षाको हकमा पनि उनीहरु पछि पारिएका छन् । संकुचित सोचाईका कारण घरायसी कामकाजमा मात्र भुलेर शिक्षा आर्जनबाट वञ्चित भएका नारीहरुलाई पुरुषसरह शिक्षाको अवसर दिलाउनुपर्छ भन्ने मान्यता कानुनी रुपमा स्थापित भए पनि पूर्ण रुपमा कार्यान्वयन हुन सकिरहेको छैन । अहिलेको आवश्यकता शिक्षामा समान अवसर हो । शिक्षाले नै मानिसलाई योग्य र सक्षम बनाउँछ ।

अहिले नारीका विषयमा धेरै बहस भैरहेका छन् । पश्चिमी समाजका मान्यताहरु स्थापित गर्ने जमर्को पनि भैरहेको छ । वास्तवमा नारी अधिकारका कुरा नाराले हैन व्यवहारमै उतारिनु पर्दछ । सडकमा नारी अधिकारका चर्का नारा घन्काउनेहरु घरमा छोरा र छोरीको शिक्षामै भेदभाव गर्ने गरेका प्रशस्त उदाहरण छन् । यसको अर्थ के हो भने प्रत्येक अभिभावकलाई छोरा र छोरीबीच शिक्षा, स्वास्थ्य र स्याहार सुसारमा भेदभाव गर्नु हुन्न र गरेमा कानुनी कारबाही भोग्नुपर्छ भन्ने चेतना दिनु आवश्यक छ । अहिले यही कुराको अभाव छ ।

सबैले भन्छन्, मान्छन्– नारी जननी हुन् । तर, त्यही जननीबाट जन्मनेले नारीकै अपमान गरिरहेको हुन्छ । यो नैतिक पतनको अवस्था हो । नारीको कोखबाट जन्मिएर उसैको काखमा लडिबुडी गर्दै हुर्किएका बालबालिकाका निम्ति आमाको काख नै पहिलो शिक्षालय हो । जुन नारी शिक्षित छे, उसले आफ्नो अन्तरमनको कुनामा सन्तानलाई जन्मदेखि नै प्रत्येक पल असल नागरिक बनाउने सपना सजाएकी हुन्छे र त्यसैका लागि निरन्तर प्रयत्नरत रहन्छे । आजका बालक राष्ट्रका लागि भोलिका कर्णधार भएकाले एउटा बालक शिक्षित बनाउन पनि आमा शिक्षित हुनु आवश्यक छ ।

शिक्षित नारीले आफ्ना सन्ततिको स्वास्थ्य, शिक्षा र बानी–व्यहोराप्रति सचेतता देखाएर असल अनि निस्वार्थ भूमिका निर्वाह गर्न सक्छे, त्यति अशिक्षितबाट अपेक्षा गर्न सकिंदैन । तसर्थ राष्ट्रका लागि योग्य र असल नागरिक उत्पादनका लागि पनि नारी शिक्षा अत्यावश्यक छ ।

माथि नै उल्लेख गरियो कि जहाँ नारीको सम्मान हुन्छ, त्यहाँ भगवानको बास हुन्छ । हो, नारीको सम्मान भनेको उसलाई दिइने शिक्षा र व्यक्तित्व विकासको अवसर हो । त्यो अवसरले जन्मघरमा रहँदासम्म त्यहाँ र पराइघरमा गएपछि सोही घरलाई स्वर्गतुल्य राख्न सक्षम हुन्छे । एउटा अविभावकका लागि आफ्नी छोरीको त्यो सफलताभन्दा ठूलो अरु केही नहुनुपर्ने हो । तर विडमबना शिक्षामा भेदभाव, आहार–विहारमा भेदभाव अनि सामाजिक सक्रियतामा पनि भेदभाव छ । यो भेदभावको शिकार हरेक परिवार र भाविष्यमा बन्ने परिवार समेत भैरहेको छ । यसको अन्त्य आवश्यक छ र यो नै समाज विकासको पहिलो आधार पनि हो ।

नारी शिक्षा समुन्नत, नैतिक र शान्त समाजको आधार हो । यसका लागि धेरै टाढा जानै पर्दैन– हामीले दैनिक जीवनमा प्रयोग गरिरहेको केही धार्मिक मान्यतालाई केवल कर्मकाण्डी पूजाको रुपमा मात्र नहेरी त्यसलाई व्यवहारमा उतार्ने हो भने धेरै समस्या समाधान हुन्छ । विद्याकी देवी सरस्वती, धनकी देवी लक्ष्मी र शक्तिकी देवी दुर्गाको आराधना गर्ने हामी आफ्नी छोरी वा बुहारी यी तीनवटै शक्तिको एउटै स्वरुप हो भन्ने बुझ्नु आवश्यक छ ।

महिला र पुरुष एक रथका दुई पांग्रा भएपछि एकलाई अवसर र अर्कोलाई विभेद गर्नु नै महापाप हो । शास्त्रले नारीलाई पृथ्वी र पुरुषलाई प्रकृति भन्छ । यी दुईको मिलनबिना सृष्टि नै चल्दैन भने नारीलाई भेदभाव अपराध नै हो । आफ्नो मूल्य, मान्यता र स्थापित दर्शनको अवज्ञा गरेर घोकाइदिएको नारा घन्काएर मात्र हुँदैन । देवीको रुपमा पूजिने नारीलाई शिक्षा र स्वास्थ्यको प्रचूर अवसर मात्र दिने हो भने हामीले आयातित नारा घन्काउन पर्दैन । अनि भेदभावमा संलग्नहरुले कानुनभन्दा पहिलो शास्त्रले नारीलाई दिएको दर्जा अनुभूत गर्न सके नेपाली समाज विश्वकै लागि उदाहरणीय र अनुकरणीय सहिष्णु समाजका रुपमा पुनः स्थापित हुनेछ ।

(लेखक श्रेष्ठ उर्सा मेजर चिल्ड्रेन एकेडेमीका संचालक सदस्य हुनुहुन्छ)